لاکتوز چیست

لاکتوز تنها یک ماده شیرین‌کننده نیست. این کربوهیدرات نقش مهمی در تغذیه و فیزیولوژی انسان دارد و به جذب مواد معدنی حیاتی مانند کلسیم کمک می‌کند. از سوی دیگر، برای برخی افراد که فاقد آنزیم ضروری برای هضم آن هستند، لاکتوز می‌تواند باعث مشکلاتی شود. در این مقاله، قصد داریم نگاهی عمیق‌تر به این قند پیچیده داشته باشیم: از ساختار مولکولی آن و نقش‌های مهمش در بدن، تا بررسی انواع آن و همچنین موضوع حساسیت و عدم تحمل لاکتوز که برای بسیاری از افراد حائز اهمیت است.

لاکتوز چیست

لاکتوز که اغلب به عنوان قند شیر شناخته می‌شود، یک کربوهیدرات طبیعی است که به وفور در شیر و محصولات لبنی یافت می‌شود. این ماده از ترکیب دو قند ساده‌تر به نام‌های گلوکز و گالاکتوز تشکیل شده است. لاکتوز نه تنها منبع مهمی از انرژی برای بدن، به ویژه در دوران نوزادی است، بلکه نقش حیاتی در بهبود جذب کلسیم و در نتیجه، حفظ سلامت استخوان‌ها ایفا می‌کند. برای اینکه بدن بتواند لاکتوز را هضم و جذب کند، به آنزیمی به نام لاکتار نیاز دارد که این قند را به اجزای تشکیل‌دهنده‌اش تجزیه می‌کند. در صورتی که بدن به اندازه کافی از این آنزیم تولید نکند، فرد دچار پدیده‌ای به نام عدم تحمل لاکتوز می‌شود که می‌تواند علائم گوارشی ناخوشایندی به همراه داشته باشد.

لاکتوز یک دی‌ساکارید است، به این معنی که از دو واحد قند ساده‌تر (مونوساکارید) به نام‌های D-گلوکز و D-گالاکتوز تشکیل شده است. این دو واحد توسط یک پیوند شیمیایی خاص به نام پیوند بتا-۱و۴ به یکدیگر متصل می‌شوند.  به دلیل وجود این ساختار، نام شیمیایی کامل لاکتوز بتا-D-گالاکتوپیرانوزیل-(۱→۴)-D-گلوکوپیرانوز است. از آنجا که مولکول لاکتوز دارای یک کربن آنومری آزاد در واحد گلوکز خود است، در دسته قندهای احیاکننده قرار می‌گیرد. همچنین، لاکتوز می‌تواند در دو شکل ایزومری متفاوت به نام‌های آلفا-لاکتوز و بتا-لاکتوز وجود داشته باشد که در خواص فیزیکی و شیمیایی آن تأثیر می‌گذارند.

مزایای لاکتوز

 این قند طبیعی، فراتر از یک ماده شیرین‌کننده ساده، نقش‌های کلیدی در سلامت بدن ایفا می‌کند. فواید لاکتوز از تأمین انرژی گرفته تا کمک به جذب مواد معدنی حیاتی، آن را به عنصری مهم در تغذیه تبدیل کرده است. در ادامه به بررسی جامع این فواید و نقش‌های مهم لاکتوز در بدن خواهیم پرداخت.

 

تأمین انرژی

لاکتوز به عنوان یک منبع انرژی مهم برای بدن عمل می‌کند. پس از مصرف، آنزیم لاکتاز آن را به دو قند ساده‌تر یعنی گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌کند. گلوکز به سرعت جذب خون شده و منبع اصلی سوخت برای سلول‌های بدن، به ویژه برای مغز و عضلات است. در واقع، گلوکز انرژی لازم برای فعالیت‌های روزانه و عملکرد صحیح سیستم‌های بدن را فراهم می‌کند. گالاکتوز نیز به کبد منتقل شده و می‌تواند به گلوکز تبدیل شود تا برای تأمین انرژی مورد استفاده قرار گیرد.

 

بهبود جذب مواد معدنی

یکی از مهم‌ترین فواید لاکتوز، نقش آن در بهبود جذب کلسیم، منیزیم و فسفر است. لاکتوز به کلسیم متصل می‌شود و به آن کمک می‌کند تا از روده به جریان خون جذب شود. این فرآیند برای تقویت استخوان‌ها و دندان‌ها حیاتی است و به پیشگیری از بیماری‌هایی مانند پوکی استخوان کمک می‌کند. این خاصیت به ویژه در دوران رشد کودکان و همچنین در بزرگسالان برای حفظ سلامت استخوان‌ها بسیار مهم است.

 

منبع پروتئین

محصولات لبنی که حاوی لاکتوز هستند، منبعی غنی از پروتئین نیز محسوب می‌شوند. پروتئین‌های موجود در شیر، مانند کازئین و پروتئین‌های وِی (whey)، به احساس سیری طولانی‌مدت کمک کرده و در نتیجه، به مدیریت وزن مؤثر هستند. این پروتئین‌ها برای ترمیم و ساخت بافت‌های بدن، تولید آنزیم‌ها و هورمون‌ها و تقویت سیستم ایمنی ضروری هستند.

سایر مقالات پیشنهادی: مالتودکسترین در بدن سازی

اثرات پروبیوتیک

لاکتوز می‌تواند به عنوان یک پری‌بیوتیک عمل کند، به این معنی که غذای باکتری‌های مفید روده است. زمانی که لاکتوز به طور کامل در روده کوچک هضم نمی‌شود، به روده بزرگ می‌رسد و توسط باکتری‌های پروبیوتیک تخمیر می‌شود. این فرآیند باعث رشد و تکثیر باکتری‌های مفید شده و به حفظ تعادل میکروبیوم روده کمک می‌کند. این باکتری‌های سالم برای سلامت دستگاه گوارش، تقویت سیستم ایمنی و حتی بهبود خلق و خو ضروری هستند.

لاکتوز طبیعی یا مصنوعی؟

استفاده از لاکتوز به دو شکل طبیعی و افزوده (یا مصنوعی) امکان‌پذیر است. لاکتوز به طور طبیعی در شیر پستانداران یافت می‌شود و در محصولاتی مانند شیر، ماست، پنیر و بستنی به عنوان بخشی از ترکیبات اصلی آنها حضور دارد. اما می‌توان لاکتوز را از منبع اصلی آن استخراج و به عنوان یک افزودنی در فرآوری مواد غذایی مختلف به کار برد. در این حالت، از لاکتوز برای بهبود طعم، بافت یا افزایش ماندگاری در محصولاتی مانند کارامل، سس‌ها و سوپ‌های آماده استفاده می‌شود که به آن قند افزوده یا لاکتوز افزوده می‌گویند. بنابراین، اگرچه منشأ لاکتوز همیشه طبیعی است، اما نوع مصرف آن تعیین می‌کند که به عنوان قند طبیعی طبقه‌بندی شود یا به عنوان یک افزودنی.

 

منابع تغذیه لاکتوز

لاکتوز، علاوه بر اینکه به طور طبیعی در شیر و فرآورده‌های آن وجود دارد، به عنوان یک افزودنی در صنایع غذایی مختلف نیز استفاده می‌شود. به همین دلیل، منابع لاکتوز فقط به محصولات لبنی محدود نمی‌شوند و در بسیاری از غذاهای فرآوری شده نیز یافت می‌شوند.

شیر و محصولات لبنی: اصلی‌ترین منبع لاکتوز، شیر گاو، بز و گوسفند است. میزان لاکتوز در این محصولات متفاوت است؛ به عنوان مثال، شیر گاو حدود 5% و شیر مادر حدود 6.5% لاکتوز دارد. محصولاتی مانند ماست، پنیر و بستنی نیز از منابع اصلی لاکتوز به شمار می‌روند. البته، میزان لاکتوز در پنیرهای سفت و کهنه (مانند چدار یا پارمزان) به دلیل فرآیند تولید، کمتر از پنیرهای تازه و نرم (مانند پنیر خامه‌ای) است.

پنیر خامه‌ای و پنیرهای نرم: این نوع پنیرها به دلیل فرآیند تولیدشان، حاوی مقدار بیشتری لاکتوز نسبت به پنیرهای کهنه هستند.

غلات صبحانه و محصولات پخته: بسیاری از غلات صبحانه، بیسکویت‌ها، کلوچه‌ها و سایر محصولات پخته برای بهبود طعم، بافت و رنگ، حاوی شیر خشک یا پودر آب پنیر (whey powder) هستند که هر دو حاوی لاکتوز زیادی هستند.

سوسیس و کالباس: در فرآوری برخی از انواع گوشت‌های فرآوری‌شده مانند سوسیس و کالباس، از لاکتوز برای بهبود بافت و ماندگاری استفاده می‌شود.

سوپ‌های آماده و سس‌ها: بسیاری از سوپ‌ها و سس‌های آماده که در فروشگاه‌ها عرضه می‌شوند، برای ایجاد بافت خامه‌ای و غلیظ، حاوی شیر خشک یا لاکتوز هستند.

نسکافه فوری و پودرهای نوشیدنی: بسیاری از پودرهای نوشیدنی فوری، مانند نسکافه یا شکلات داغ، برای ایجاد طعم خامه‌ای، حاوی شیر خشک یا مواد لبنی هستند که لاکتوز از اجزای اصلی آن‌ها است.

شیرینی‌جات و شکلات‌ها: شکلات شیری و برخی از انواع شیرینی‌جات و کارامل‌ها نیز حاوی لاکتوز هستند.

نحوه هضم لاکتوز در بدن

لاکتوز برای اینکه توسط بدن جذب شود، باید در روده کوچک تجزیه شود. این کار توسط آنزیمی به نام لاکتار انجام می‌گیرد که لاکتوز را به دو قند ساده‌تر یعنی گلوکز و گالاکتوز تبدیل می‌کند. پس از تجزیه، گلوکز مستقیماً جذب سلول‌های بدن می‌شود تا به عنوان منبع اصلی انرژی مورد استفاده قرار گیرد. گالاکتوز نیز به کبد منتقل می‌شود تا به گلوکز تبدیل شود و انرژی مورد نیاز بدن را تأمین کند.

تولید لاکتار از تولد تا بزرگسالی

همه انسان‌ها با توانایی تولید آنزیم لاکتار به دنیا می‌آیند، زیرا این آنزیم برای هضم لاکتوز موجود در شیر مادر ضروری است. تولید لاکتار در دوران نوزادی به حداکثر میزان خود می‌رسد، اما با افزایش سن و پس از پایان دوران شیرخوارگی، میزان تولید آن به تدریج کاهش می‌یابد. این کاهش طبیعی در بسیاری از افراد مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما در برخی دیگر می‌تواند به حدی برسد که منجر به ناتوانی در هضم لاکتوز شود. در موارد بسیار نادر، برخی از نوزادان از بدو تولد با کمبود این آنزیم مواجه هستند که به آن "آلاکتاسی مادرزادی" گفته می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که حدود دو سوم جمعیت جهان در سنین بزرگسالی، آنزیم لاکتاز کافی برای هضم لاکتوز را تولید نمی‌کنند.

سایر مقالات پیشنهادی : کربومر چیست

حساسیت به لاکتوز

دم تحمل لاکتوز به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن بدن قادر به هضم کامل لاکتوز، قند موجود در محصولات لبنی نیست. این مشکل به دلیل کمبود یا عدم تولید آنزیمی به نام لاکتار در روده کوچک است که وظیفه تجزیه لاکتوز را بر عهده دارد. زمانی که لاکتوز هضم نشده به روده بزرگ می‌رسد، توسط باکتری‌های روده تخمیر می‌شود. این فرآیند باعث تولید گاز و اسید می‌شود که علائم ناخوشایندی مانند نفخ، دل‌پیچه، اسهال و گاز معده را به دنبال دارد.

 

علل عدم تحمل لاکتوز

علت اصلی این وضعیت، کاهش فعالیت آنزیم لاکتاز است که می‌تواند دو دلیل عمده داشته باشد:

کاهش ژنتیکی آنزیم لاکتاز: رایج‌ترین علت، وراثتی است. با بالا رفتن سن، تولید آنزیم لاکتاز در بسیاری از افراد به صورت طبیعی کاهش می‌یابد. این روند در برخی از نژادها و مناطق جغرافیایی شایع‌تر است.

آسیب به روده کوچک: در برخی موارد، آسیب به پوشش داخلی روده کوچک می‌تواند باعث کاهش تولید آنزیم لاکتاز شود. این آسیب ممکن است ناشی از عفونت‌های گوارشی، بیماری‌های التهابی روده (مانند بیماری کرون)، یا جراحی باشد.

 

تفاوت حساسیست به لاکتوز با آلرژی به شیر

توجه به این نکته مهم است که عدم تحمل لاکتوز با آلرژی به شیر متفاوت است. عدم تحمل لاکتوز یک مشکل گوارشی است که به دلیل کمبود آنزیم رخ می‌دهد و شامل واکنش سیستم ایمنی بدن نمی‌شود. اما آلرژی به شیر یک واکنش ایمنی است که در آن بدن به پروتئین‌های موجود در شیر (نه قند آن) واکنش نشان می‌دهد و می‌تواند علائم جدی‌تری مانند بثورات پوستی، مشکلات تنفسی یا آنافیلاکسی را به دنبال داشته باشد.

قرص و شربت لاکتوز چیست؟

قرص یا شربت لاکتوز که با نام‌های تجاری مختلفی از جمله تیلاکتاز عرضه می‌شود، یک مکمل آنزیمی است که برای کمک به افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز طراحی شده است.  این مکمل حاوی آنزیم لاکتار است که به بدن در تجزیه و هضم قند لاکتوز موجود در محصولات لبنی کمک می‌کند. با مصرف این قرص‌ها، فرد می‌تواند بدون تجربه علائم ناخوشایند مانند نفخ، درد شکم و اسهال، از غذاها و نوشیدنی‌های حاوی لاکتوز استفاده کند. این مکمل‌ها معمولاً پیش از یا همراه با مصرف غذاهای حاوی لاکتوز مصرف می‌شوند و برای افرادی که به دلایل ژنتیکی یا آسیب‌های روده دچار کمبود این آنزیم هستند، یک راهکار مؤثر و کارآمد محسوب می‌شوند.

 

 

سخن پایانی

همانطور که در این مقاله بررسی کردیم، لاکتوز یک کربوهیدرات مهم و پیچیده است که نقشی فراتر از یک قند ساده دارد. از تأمین انرژی و کمک به جذب کلسیم گرفته تا نقش پروبیوتیکی آن، لاکتوز جزء جدایی‌ناپذیر شیر و بسیاری از فرآورده‌های غذایی است. با این حال، عدم توانایی در هضم آن که به عنوان عدم تحمل لاکتوز شناخته می‌شود، می‌تواند چالش‌هایی را برای برخی افراد به وجود آورد.

خوشبختانه، آگاهی از منابع لاکتوز و راهکارهای مدیریت آن، از جمله استفاده از محصولات لبنی بدون لاکتوز یا مکمل‌های آنزیمی، به افراد این امکان را می‌دهد که رژیم غذایی سالم و متنوعی داشته باشند. شناخت درست این قند، به ما کمک می‌کند تا با توجه به نیازهای بدن خود، بهترین انتخاب‌ها را برای سلامتی‌مان انجام دهیم.

 

شرکت پرشیا کماندار پایتخت(تامین کننده مواد اولیه شیمیایی)، به عنوان یکی از پیشگامان در حوزه تامین کننده مواد اولیه دارویی، نقش حیاتی در تأمین نیازهای صنعت داروسازی ایران ایفا می‌کند. این شرکت با تمرکز بر کیفیت و استاندارد، مواد اولیه مورد نیاز برای تولید انواع داروها را از برترین تولیدکنندگان جهانی وارد می‌کند. فعالیت پرشیاکماندار پایتخت نه تنها به بهبود کیفیت و اثربخشی داروهای تولید داخل کمک می‌کند، بلکه به پایداری زنجیره تأمین در این صنعت حساس و استراتژیک نیز یاری می‌رساند.